“Kisha qëndruar në Odën e tyre (një dhomë tradicionale për pritjen e mysafirëve në familjet shqiptare), i filmova duke luajtur futboll në oborr dhe shtatë vjet më vonë, i fotografova të vdekur. Ishte e vështirë dhe e rëndë”.
Ilaz Bylykbashi, fotoreporter nga Kosova, po tregonte për Kallxo Përnime momentin kur dokumentoi masakrën e komandantit të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës Adem Jashari dhe 58 të tjerëve, mes të cilëve dhjetëra të afërm të tij.
Në mars të vitit 1998, pasi u vranë nga forcat serbe, Bylykbashi “fotografoi secilin trup një nga një”.
“Unë bëra mbi 500 fotografi të kësaj masakre në 45 minuta,” kujton ai.
Ai shton se e ka “shpëtuar” kryetari i atëhershëm i Skenderajt, Xhafer Murtezaj.
“Kur e pa që doja t’i fusja kamerat në çantë, më tha: Lëre, mos i prek, do t’i sjell nesër në Prishtinë”, thotë Bylykbashi.
Të kapur “duke u kthyer me kamera” do të kishte rrezikuar pasoja të rënda nën regjimin e ashpër serb në Kosovë.
Intervista retrospektive ka trajtuar karrierën e gjatë të Bylykbashit, duke fotografuar ngjarje të ndryshme në Kosovë nga vitet 1970 deri në vitet 1990, duke përfshirë masakrën e Jasharit dhe 58 të tjerëve, shumica e të cilëve ishin gra dhe fëmijë, në fshatin Prekaz të Skenderajt.
Vrasja masive ndodhi shtatë vjet pasi Bylykbashi takoi dhe fotografoi për herë të parë familjen në nëntor 1991, në përvjetorin e protestës së minatorëve të Trepçës.
Policia serbe sulmoi për herë të parë shtëpinë e familjes Jashari në dhjetor 1991. Sulmi i dytë pasoi më 22 janar 1998. Gratë dhe fëmijët e familjes iu bashkuan rezistencës gjatë një përplasjeje 30-minutëshe me armë, por Iliriana dhe Selvetja, u plagosën.
Sulmi i tretë dhe i fundit ndodhi më 5, 6 dhe 7 mars të atij viti dhe rezultoi fatal për 58 persona në Prekaz. 22 prej të cilëve ishin të afërm të Jasharit. Vetëm dy persona i mbijetuan masakrës. Një anëtare e familjes, Besarta, pa të vdekur çdo anëtar të familjes së saj.
“Kur bëmë fotografitë e 58 trupave nga masakra e Jasharit, në çdo cep kishte forca policore. Ne nuk e dinim më se çfarë ishte frika. Kam bërë deri në shtatë fotografi të ndryshme të komandantit Adem Jashari”, thotë Bylykbashi.
Dhuna e pamëshirshme ndaj gazetarëve
Bylykbashi tha për BIRN se gazetarët shqiptarë të Kosovës si ai u keqtrajtua dhunshëm në vitet 1990 nga regjimi serb. Ai kujton se ishte rrahur dhe kërcënuar disa herë për shkak të punës së tij.
Një fotografi historike që ai bëri ishte momenti kur tabela “Rilindja” – emri i të vetmes shtëpi botuese në Kosovë që shtypet në shqip – u hoq nga pjesa e sipërme e ndërtesës dhe u zëvendësua me “Graçanica”, e shkruar me germa cirilike serbe.
Kjo ngjarje ndodhi menjëherë pasi Slobodan Millosheviç hoqi autonominë e Kosovës në vitin 1989 dhe imponoi një sistem aparteid de-facto.
Sipas Bylykbashit, autoritetet serbe donin “të kolonizonin gjithçka, që do të thotë se tashmë gjithçka shkruhej në cirilike. Edhe emrat. “Rilindja” (një term shqip, i shkruar me alfabet latin) u lëndonte sytë”, thotë ai.
Bylykbashi filloi të punojë si fotoreporter në gazetën Bota e Re , më pas për më shumë se dy dekada në gazetën Rilindja , të cilën regjimi i Millosheviqit e mbylli në vitin 1990.
Si opsion tjetër, gazetarët e gazetës filluan të shkruajnë të njëjtin informacion për Bujkun (Fermer), e cila ishte e vetmja gazetë ditore që mbijetoi në shqip në Kosovë deri në lindjen e Kohës Ditore në 1997.
Regjimi serb nuk e mbylli Bujkun, sipas Ilazit, pasi “ishte e dobishme për Serbinë të merrte informacion falas” se si shqiptarët e Kosovës po organizonin sistemet e tyre paralele.
Në vitin 1992, ai shkoi për të raportuar për aksionin e parë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, UÇK, në të cilin vdiq një polic serb. Ai dhe gazetarë të tjerë janë rrahur nga policia.
“Kur shkuam atje, policia kishte krijuar një kordon… kur panë që ishim gazetarë, na thanë: “Ju kemi pritur si zogu që pret prenë e tij” dhe na mbyllën dhe na rrahën. Dy orë më vonë, ne ishim jashtë dhe falë Zotit, kamerat ishin të paprekura. Ne pastruam gjakun nga fytyra dhe trupat tanë që fëmijët tanë në shtëpi të mos na shihnin në atë gjendje,” kujton ai.
“Por unë mezi mund të ecja për tre muaj”, shton ai.
Momenti më i frikshëm për të erdhi kur ai dhe familja e tij u kërcënuan pas një ekspozite me fotografitë e tij të hapura në Tiranë, Shqipëri, në vitin 1998.
“Ata [autoritetet] gjetën filma të ekspozitës që kisha në Tiranë në vitin 1998. Ata [policia serbe] më zhveshën dhe më rrahën në kufi,” tha ai.
“Ata thanë: ‘Ekspozita juaj e radhës do të jetë e fotografive të familjes suaj të vdekur’. Kur më përmendën familjen, më pushtoi frika”, thotë Bylykbashi, duke shtuar se pas kësaj ai e shpërnguli familjen nga shtëpia e tij origjinale për një kohë.
Kur u dëbua nga Kosova në vitin 1999, Bylykbashi u shpërngul në Australi.
“M’u desh të largohesha me sandalet… ata morën gjithçka… edhe kamerat e mia”, thotë ai.
Në Australi, ai shkoi për të parë një mjek dhe ai kishte librin e tij me vete, në mënyrë që ajo të dinte se çfarë kishte ndodhur me të. Mjeku “kishte trajtuar emigrantë boshnjakë me trauma të ngjashme… dhe më tha se do të duheshin 30 vjet që plagët e mia të shëroheshin,” kujton ai.
Arkivoli plot me trupa të pajetë
Bylykbashi ka fotografuar komandantë të tjerë të rëndësishëm të UÇK-së dhe figura politike të kohës, si dhe shumë funerale që i kanë mbetur të ngujuara në mendje.
Shumë aktivistë që iu bashkuan lëvizjes paqësore të rezistencës të viteve 1990 ishin ish të burgosur politikë shqiptarë të Kosovës nga vitet 1960-1980, të cilët kishin shkuar në burg për të kërkuar që Kosova ose të merrte statusin e republikës në ish-Jugosllavi ose të bashkohej me Shqipërinë.
Bylykbashi ishte një nga fotografët e paktë që punonte brenda sallave të gjyqit ku zhvilloheshin këto procese të qepura politike. Në një gjyq, në vitin 1984, ai fotografoi Fehmi Lladrovcin, i cili më vonë u bë një luftëtar i famshëm i UÇK-së dhe u filmua në një intervistë për BBC.
Krahas gruas së tij Xhevë Krasniqi-Lladrovci, e cila gjithashtu ishte luftëtare guerile, Lladrovci vdiq në prill të vitit 1998, duke luftuar forcat serbe.
Për shkak të veprimtarisë së tij politike, Lladrovci ishte dënuar me 10 vjet burgim nga viti 1985 deri në vitin 1995, e më pas iu bashkua UÇK-së.
“Nuk e dija kush ishte kur e fotografova në vitin 1984. Këto gjyqe u bënë për t’i bërë presion njerëzve (për të hequr dorë nga kërkesat e tyre politike)”, thotë ai, duke shtuar se ai e kuptoi se kush ishte Lladrovci vetëm dy javë para se të vritej. , kur e takoi në një fushë, duke mbuluar masakrat në Drenicë.
Një nga momentet më të vështira të karrierës së Bykykbashit erdhi pesë vjet pas fotografimit të Lladrovcit, kur ai hapi një arkivol në Suharekë.
Ishte plot me ushtarë shqiptarë të vdekur të Kosovës.
“Këta ushtarë kishin shërbyer në ushtrinë e ish-Jugosllavisë dhe ishin kthyer të vdekur në Kosovë në vitet 1989-1990,” thotë ai.
Bylykbashi hedh poshtë pretendimin se ata janë vetëvrarë. Ai kujton se, “mbi arkivol ishte shkruar: “Mos guxo të hapësh”.
Fatmir Tafaj “është një emër që nuk mund ta harroj”, thotë ai.
“Ai u vra nga një plumb që i kishte dalë nga shpina, fytyra i ishte copëtuar. Nuk ishte vetëvrasje. Vetëvrasja merr vetëm një goditje, jo dy apo tre.