Zakonisht ndodh në mes të natës ose në agim. Rusëve duket se u pëlqen të vrasin të pambrojturit dhe të pafuqishmit. Ata në mes të natës, lëshojnë raketa në maternitete, ndërtesa të larta, stacione treni, stacione metroje, shkolla, biblioteka.
Gjëja më e keqe gjatë sulmeve janë mesazhet e pafundme që i dërgojmë njëri-tjetrit. Më budallai nga budallenjtë është pyetja “Si jeni?” Kjo pyetje fluturon mbi Kiev, Odesa, Kherson, Dnipro, duke mbledhur përgjigje.
“Ra afër.” “Unë shoh një zjarr.” “Ne jemi mirë, por diku diku këtu.” “Shtëpia përballë nesh nuk është më.” “Era e vdekjes, Anya ime tha se mban erë vdekjeje.” Megjithatë nuk ka alternativë. Është një pyetje që nuk mund të lihet pa përgjigje. Heshtja do të thotë fatkeqësi dhe vdekje.
Ne, njerëzit e një dekade lufte, jemi mësuar me këto. Bota po flet për një përvjetor të dytë. Gabim: Lufta nuk ka qenë dy vjet, por 10, kur forcat ruse aneksuan Krimenë dhe pushtuan Donbasin. Edhe ta quash atë një përvjetor nuk është aspak e drejtë. Në gjuhën ukrainase, periudha kohore e barabartë me një vit përcaktohet me dy fjalë: “richnytsia” (përvjetor) dhe “rokovyny” (përkujtim).
“Rokovyny” shpesh i referohet shërbimeve përkujtimore, ndërsa “richnytsia” ka të bëjë më shumë me festimin e jetës. Kaq shumë pikëllim është vendosur në kujtesën dhe kalendarët tanë, saqë gjithçka është një përkujtim tani.
Megjithatë, pavarësisht nga të gjitha “rokovyny” në Ukrainë gjatë shekujve – masakra e Baturyn në shekullin e 18-të dhe dekretet e Valuev dhe Ems në shekullin e 19-të, ekzekutimet në Bykivnia dhe Sandarmokh dhe Holodomor nën sundimin sovjetik, vrasja e të njëqindës qiellore në vitin 2014 dhe shkatërrimi i fundit i Buçës , Bakhmutit dhe digës Kakhovka — ne jemi ende këtu. Ne ende po luftojmë për “richnytsias”, për përvjetorë dhe jubile të fitores sonë.
Në këto vitet e fundit të luftës, shumëçka ka ndryshuar. Në Mariupol, kishte një qendër komunitare të quajtur Halabuda – një vend ku mësoheshin njohuritë japoneze dhe kompjuteri, ku mbaheshin prezantime librash dhe koncerte, ku njerëzit mësuan të ishin biznesmenë dhe qytetarë proaktivë, ku pikturonin, këndonin dhe zhvillonin projekte për mjedisin. Pas një rrethimi brutal mujor që çoi në kapjen e qytetit nga rusët në pranverën e vitit 2022, Halabuda duhej të zhvendosej. Sot në Cherkasy, një qytet në Ukrainën qendrore, është vendi ku njerëzit riparojnë dronët.
Ka shumë më tepër të parealizuara. Më shumë fate që luajtën si heroike në luftë, por bartësit e të cilëve nuk mund të bëjnë më gjërat që mund të kenë qenë të destinuar: të shkruajnë libra, të hapin restorante ose të zbulojnë një kurë për sëmundjen e Alzheimerit. Buzëqeshjet e tyre tashmë ekzistojnë vetëm në fotografi.
Ndër gjërat që kanë ndryshuar, ndoshta, është dëshira për t’i treguar botës se çfarë kanë bërë dhe po bëjnë rusët me ukrainasit, në të kaluarën dhe sot. Dikur ishte kaq e gjallë, kaq tingëlluese, duke krijuar një vetvete të dytë për mua – një vetvete me histori miqsh të vrarë dhe foto varrimesh masive, së bashku me një bindje të fortë se çdo vdekje, çdo pikëllim duhet të tregohet, të dokumentohet dhe të hakmerret.
Kjo ndjenjë është zhdukur. Ka ende histori, foto dhe bindje. Por nuk dua t’i tregoj më botës për këtë. Bota është e shkolluar. Ka akses në internet, në lajme; mund të shohë gjithçka vetë. Unë u jam mirënjohës mijëra, ndoshta miliona njerëzve, të cilëve nuk duhet t’u shpjegojmë apo tregojmë më asgjë. Ata thjesht na qëndruan pranë në Lituani dhe Australi, Britani dhe Norvegji, Shtetet e Bashkuara dhe Marok, Japoni dhe Estoni. Unë pata fatin të njoh disa prej tyre me emër. Unë pata fatin t’i takova – njerëz të patrembur dhe të sjellshëm – në Kiev, Kharkiv, Lviv dhe madje edhe në vende ku vija e frontit është një kilometër larg.
Nga ana tjetër, asgjë nuk ka ndryshuar, jo realisht. Ne kemi të njëjtën ndjenjë qartësie që kishim në 2014. Të njëjtin besim, të njëjtën dashuri, të njëjtin inat. A dua të kthehem te vetja ime e paraluftës, ajo që isha në vitin 2013? Jo, nuk e bëj. Nuk dua ta gjej veten përsëri mes gënjeshtrave për “një popull” nga i cili do të mbijnë sërish gjenocidi, lufta dhe vrasja. Nuk dua të kthehem në kohën kur sulmi i Rusisë ishte i pashmangshëm. Unë dua që ne të fitojmë dhe të mos ketë luftë.
Unë mendoj shumë se si në muajt e parë të 2022, ne mund të mos kishim mbijetuar. Ishte frika ime më e madhe. Por përvoja e atyre viteve të luftës të pavërejtura, kur ukrainasit luftuan forcat e mbështetura nga Rusia në lindje të vendit, më dhanë forcën, njerëzit dhe aftësinë për të qenë elastik, për të përballuar. Ika nga Donetsk në vitin 2014. Vendosa që nuk do të kandidoj më në vitin 2022. Nuk jam ndjerë kurrë më mirë. Unë kurrë nuk kam qenë dhe nuk do të jem kurrë më i mirë se në muajt e parë të sulmit në shkallë të gjerë në Kiev. Sipas fjalëve të poetit Serhiy Zhadan: “Të jesh një luledielli në fushat e Donbasit është të dish të jetosh dhe për çfarë të vdesësh”. Unë isha një luledielli në rrugët e Kievit.
Ky vit solli një frikë të re. Mendova për armët që na mungojnë kaq shumë sot. Fillova të pyes veten nëse ato po na jepen ngadalë jo në një përpjekje për të parandaluar humbjen totale të Rusisë, siç menduan disa, por thjesht sepse ato nuk ekzistojnë.
“Dhe çfarë nëse ata me të vërtetë nuk e kanë atë?” E pyeta shokun tim që është luftëtar. “Atëherë është njësoj si tani,” u përgjigj ai. “Ne qendrojme. Ne luftojmë. Ne durojmë.” Miku im luftëtar di të më qetësojë. Para luftës, ai ishte kontabilist. Tani ai është një artileri. Dhe pak filozof.
Ne të gjithë përpiqemi të ngrihemi për veten tonë. Do të thotë gjëra të ndryshme për njerëz të ndryshëm. Për disa, ajo është duke mbajtur vijën e parë. Është duke thurur rrjeta kamuflazhi prej kilometrash, duke evakuuar pa u lodhur të plagosurit, duke dhuruar çdo grimë para për ushtrinë. Për të tjerët, është të mësosh fëmijët, të pjekësh bukë, të kujdesesh për kafshët e braktisura, të tregosh shaka. Çfarëdo që të bëjmë, të gjithë jemi në këmbë për veten tonë tani, kur kemi mundësi të shpëtojmë përgjithmonë nga çizma e pushtuesit. Të jesh i lirë, të jesh gjallë. Tani, kur shansi ynë për të ekzistuar si komb politik, si komunitet, si shtet është i barabartë me fitoren në luftë.
Ne nuk po luftojmë vetëm për veten tonë. Ne po luftojmë për një botë në të cilën është e sigurt për të jetuar. A është e përshtatshme në këtë pikë të kërkojmë më shumë armë? Ne kemi dëshpërimisht nevojë për to. Ne kemi nevojë për më shumë armë për të parandaluar që letërsia për fëmijë të bëhet letërsi për të vdekurit; për të mos pasur varreza të mbushura me poetë të vdekur, fshatarë të vdekur, inxhinierë të vdekur; për të parandaluar që varrezat të zëvendësojnë qytetet ose raketat ruse të synojnë spitalet, shkollat dhe shtëpitë tona. Ne kemi nevojë për mbështetje, sepse pavarësisht se kemi dalë nga 10 vite luftë më të fortë, më të mirë dhe më të mençur, ne jemi vetëm njerëz.