Nëse jo për pandeminë e koronavirusit, Feng-Feng Yeh mund të mos kishte mësuar kurrë për një kapitull më pak të njohur të historisë kinezo-amerikane në qytetin e saj të lindjes Tucson, Arizona.
Yeh ishte një kuzhiniere ekzekutive në qytetin e Nju Jorkut kur mbyllja ia hoqi punën dhe planet e karrierës. Ajo tërhoqi shtyllat dhe u kthye në shtëpi, duke u kthyer në vend të pasionit të saj për artin publik.
Në kërkim të frymëzimit, Yeh u zhyt në historinë lokale të emigrantëve kinezë, të cilën ajo e kishte dëgjuar vetëm disa pjesë të jetës së saj. Në faqen e internetit të Qendrës Kulturore Kineze në Tucson, ajo ka mësuar se dyqanet ushqimore në pronësi kineze për mami-dhe-pop ishin një industri e lulëzuar në Tucson që nga vitet 1900 e tutje.
Më shumë se bizneset, ato ishin rrugë shpëtimi për komunitetet meksikano-amerikane. Dyqanet madje filluan të përgatisnin chorizo meksikane – ushqimi pikant, pika kryesore e mëngjesit me mish derri. Ai fitoi pseudonimin “chorizo kinez”.
“Unë u preka shumë nga historia e aleancës midis amerikanëve meksikanë dhe kinezë në një kohë kur po zbatoheshin të gjitha këto politika kryesore të imigracionit që ishin mjaft raciste,” ka thënë Yeh për AP.
“Mendova se kjo ishte diçka që nuk e mësoni në shkollë, veçanërisht në Arizona. Mendova se ishte diçka që duhet njohur dhe ndarë”, ka shtuar ajo.
Emigrantët kinezë që vendoseshin në Arizona po e bënin këtë nën hijen e Aktit Kinez të Përjashtimit të vitit 1882, politika e parë e imigracionit e bazuar në racë të qeverisë amerikane. Të dy emigrantët kinezë dhe meksikanë u përballën me racizëm, pavarësisht se ishin të dobishëm për fuqinë punëtore.
Është një histori që banorët e moshuar kinezë të Tucson thonë se kanë shpenzuar vite duke u përpjekur ta bëjnë më të dukshëm.
Yeh ka propozuar ngritjen e një skulpture 11 këmbë (3.4 metra) të gjatë me dy lidhje me salcice chorizo dhe së fundmi fitoi një grant përmes Muzeut të Artit Bashkëkohor Tucson dhe Fondacionit Andy Warhol. Për të promovuar përpjekjen, ajo organizoi festivalin inaugurues kinez Chorizo Tucson . Për muajin tetor, disa restorante lokale dhe kamionë ushqimorë kanë shërbyer speciale të fundjavës me mish dhe chorizo vegan.
Edhe shumë vendas nuk janë në dijeni të pranisë së rëndësishme kineze të Tucson.
Qendra Kulturore Kineze Tucson prej 15,000 metrash katrorë, është një qendër e zhurmshme që është pjesërisht qendër komunitare dhe pjesërisht muze, dhe shërben të paktën 5,000. E themeluar në vitin 2005, ajo ka një dhomë me shumë qëllime, kuzhinë komerciale, klasa dhe një sallë pritjeje me tavolina për mahjong. Në mure ka tabela ekspozimi me miniprofile të dyqaneve ushqimore kineze të shkuara prej kohësh. Qendra ka gjithashtu një kanal në YouTube që përfshin një video të vitit 2014 në chorizo kineze.
“Shumë njerëz nuk e dinë që ne ekzistojmë pas 17 vitesh. Pra, ne jemi përpjekur të nxjerrim fjalën”, ka thënë Susan Chan, drejtoresha ekzekutive e qendrës.
Duke filluar nga viti 1900, dyqanet ushqimore në pronësi kineze përparuan dhe u bënë një forcë ekonomike në Tucson. Në vitet 1940, kishte 130 familje që drejtonin pak më shumë se 100 dyqane ushqimore në qytet. Numri i dyqaneve u zvogëlua në vitet ’70 dhe ’80 për shkak të një fluksi zinxhirësh supermarketesh, dyqanesh komoditeti dhe një brezi të ri kinezo-amerikanësh të painteresuar për biznesin familjar.
Babai i Allen Leë, Joe Wee Lew, hapi të parën nga tre dyqanet e tij, Joe’s Super Market, në vitin 1955. Leë ka filluar të punonte në treg si nxënës i klasës së katërt. Ai ende ndihmoi derisa dyqani i fundit u mbyll pas tre dekadash në biznes.
Ai dhe katër vëllezërit e motrat e tij u rritën duke u shërbyer klientëve meksikanë dhe vendas amerikanë. Të gjithë ndiheshin sikur “ishin të gjithë një familje e madhe lagjeje”. Në epokën e pullave para ushqimore, shumë shitës ushqimorë kinezë do t’i linin klientët në vështirësi të paguanin kurdoherë.
“Shumë prej tyre paguhen si një herë në muaj, çdo dy javë dhe u mbaruan paratë,” ka kujtuar Lew.
Leë, 74 vjeç dhe një anëtar i gjatë i bordit të qendrës, kujton të shikonte babanë e tij ose kasapin hispanik që ai kishte punësuar duke bërë chorizo. Ata përdorën pjesët fundore të “rrotullave të mëdha të bolonjas” ose sallamit, proshutës së zier ose ftohjeve të tjera.
“Kasapi i priste yndyrat dhe gjërat që ishin pjesë e mishit që ishin disi të këqija. Ai do ta nxirrte atë dhe më pas ju hodhët mish organesh dhe të gjitha këto dhe ju e bëni atë njësoj si hotdogs “, ka thënë Lew.
Për festivalin, chorizo i prodhuar në Kinë po festohet me pjata krijuese që përpiqen të bashkojnë kulturat kineze dhe meksikane. Në restorantin meksikan BOCA, për shembull, kuzhinierja dhe gjysmëfinalistja e çmimit James Beard, Maria Mazon, bëri vegane vegane dhe të rregullta chorizo me një karotë dhe papaja, të mbushura me një vezë të skuqur.
Pika e nxehtë e mëngjesit/drekës 5 Points erdhi me Tamal Niangao, ëmbëlsira masash të djegura, ngjitëse me chorizo, qepë jeshile, lakër Napa dhe speca djegës në një lustër soje maggi. Më pas grumbullohen Jicama, cilantro dhe dy vezë të ziera.
Më shumë se 500 kilogramë mish dhe chorizo me bazë bimore, të dhëna restoranteve për festivalin, u bënë në një kasap lokal, Forbes Meat Company. Yeh shpiku recetën vegane. Ajo ftoi Jackie Tran, një shkrimtar ushqimesh në Tucson dhe pronar i kamionit ushqimor Tran’s Fats, për të punuar në atë të derrit.
“Ishte padyshim diçka që e magjepsi atë”, ka thënë Tran, i cili është me origjinë kineze dhe vietnameze. Por ai definitivisht nuk hodhi në mosmarrëveshje dhe përfundime. Dhe ai shtoi pika erëzash si piper Sichuan, fara koriandër dhe pluhur kinez me pesë erëza.
Për skulpturën, Yeh është në partneritet me Carlos Valenzuela, një artist meksikan dhe indigjen i lindur në Tucson. Valenzuela do të bëjë pllakat e kuqe të mozaikut për copë. Gjyshi i tij kishte një llogari në një dyqan ushqimor kinez. Nuk i shkoi mendja në fillim se përfshirja e tij ishte një zhvillim i bukur me rreth të plotë.
“Sapo hyra në të duke menduar, ‘Uau, ky është një projekt vërtet unik, me të vërtetë një mundësi për të folur për atë histori që vështirë se flitet ndonjëherë’, ka thënë Valenzuela.
Nëse ideja e një skulpture chorizo në formë tullumbacesh si kafshë shkakton një të qeshur, kjo është mënyra se si Yeh dëshiron.
“Mendoj se është tërheqëse për turistët që të vijnë dhe të kuptojnë se ky qytet është një qytet i ndikuar shumë nga kultura kineze, të cilën nuk mendoj se shumë njerëz e dinë,” ka thënë Yeh, i cili ka ende nevojë për më shumë fonde për skulpturë.
Çfarë mendon Lew, djali i një shitësi ushqimor kinez, për një skulpturë chorizo?
“Kjo është e mrekullueshme,” ka thënë Lew.
“Isha i befasuar sepse mendoj se kur rritesh dhe ke bërë diçka gjatë gjithë jetës tënde këtu, nuk mendon se është një gjë e madhe. Pra, ju nuk e promovoni atë. Por dikush jashtë mendon, ‘Kjo është ndryshe. Kjo është e rregullt”, është shprehur Lew.