Në prill të këtij viti, Presidenti i SHBA-së Donald Trump njoftoi se kishte rënë dakord në parim për një traktat paqeje me Rusinë. Asokohe presidenti i SHBA-së tha se marrëveshja me Putinin përcakton që gadishulli i Krimesë, të cilin Rusia e aneksoi, duhet t’i përkasë Rusisë.
“Një vendim nga Rusia dhe SHBA-ja mbi Ukrainën është ligjërisht i paimagjinueshëm, edhe nëse politikisht po bëhet gjithnjë e më i mundshëm”, thotë Pierre Tilberger, profesor i së drejtës ndërkombëtare në Universitetin Ruhr në Bochum. Pa pëlqimin e Ukrainës, nuk mund të ketë një traktat të tillë paqeje. E drejta ndërkombëtare moderne bazohet në “barazinë sovrane të të gjitha shteteve”. Dy shtete nuk mund të lidhin thjesht marrëveshje në dëm të një të treti.
Një marrëveshje për t’i dhënë territor Rusisë pa pëlqimin e Ukrainës shkel qartë sovranitetin territorial të vendit, thekson Tilberger. Përveç kësaj, një marrëveshje e tillë midis Rusisë dhe SHBA-së “ndoshta do të shkelte ndalimin e përdorimit të forcës dhe për këtë arsye do të ishte në kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare”, thotë një ekspert i së drejtës ndërkombëtare.
Territoret e pushtuara i përkasin Ukrainës
Gadishulli i Krimesë dhe katër distriktet administrative të Luhanskut, Donetskut, Zaporizhias dhe Khersonit i përkasin Ukrainës sipas së drejtës ndërkombëtare. Fakti që Rusia kontrollon de facto këto territore – ose të paktën pjesë të tyre – dhe i ka aneksuar ato nuk e ndryshon këtë.
Në vitin 2014, u mbajtën referendume në Krime, e në vitin 2022 në Ukrainën lindore dhe jugore për bashkimin e territoreve të pushtuara me Rusinë.
Megjithatë, ekspertët e së drejtës ndërkombëtare i konsiderojnë ato si refendume të reme. Ekzistojnë udhëzime të qarta mbi kushtet në të cilat referendume të tilla mund të njihen sipas së drejtës ndërkombëtare.
“Për shembull, duhet të garantohet që votuesit të mund të shprehin mendimin e tyre lirisht, pa detyrim dhe pa frikë”, thotë Tilberger. Ky sigurisht nuk ishte rasti në vitin 2014 gjatë pushtimit rus të Krimesë. Votimet në Ukrainën lindore dhe jugore në shtator 2022 u zhvilluan gjithashtu në kushtet e një lufte agresioni dhe pushtimit rus të këtyre territoreve.
Votimet ishin kundër ligjit ndërkombëtar
Vetëm në korrik 2025, Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut në Strasburg zbuloi se Rusia kishte krijuar tashmë një “sistem shkeljesh” të të drejtave të njeriut në territoret e pushtuara midis viteve 2014 dhe 2022.
Sipas vendimit të Gjykatës, kjo përfshinte sulme ushtarake pa dallim, ekzekutime të civilëve dhe ushtarëve ukrainas, tortura dhe dëbime, por edhe “shtypje të gjuhës ukrainase në shkolla”. Duke pasur parasysh këtë situatë në rajonet e pushtuara nga Rusia, nuk mund të supozohet se referendumet atje ishin në përputhje me ligjin ndërkombëtar.
Asambleja e Përgjithshme e OKB-së ka konfirmuar vazhdimisht se referendumet në Krime dhe në Ukrainën lindore dhe jugore ishin të paligjshme. Ato nuk do të kishin ndryshuar asgjë në lidhje me përkatësinë e këtyre territoreve ndaj Ukrainës. Profesori i drejtësisë Tilberger thekson se në vitin 2003, u arrit një marrëveshje midis Ukrainës dhe Rusisë – në përputhje me ligjin ndërkombëtar – në të cilën Rusia e njohu Krimenë si pjesë të Ukrainës. Përveç kësaj, në vitin 1997, të dy shtetet i premtuan njëri-tjetrit të respektojnë kufijtë e njëri-tjetrit.
Rusia i referohet së drejtës për vetëvendosje
Shpesh dëgjohet nga Rusia: njerëzit në Krime dhe në rajonet lindore dhe jugore duan të largohen nga Ukraina, dhe kjo mbulohet nga një parim i rëndësishëm i së drejtës ndërkombëtare, përkatësisht e drejta e popujve për vetëvendosje.
Megjithatë, e drejta ndërkombëtare është shumë e rezervuar nëse e drejta e një populli për vetëvendosje i jep atij të drejtën për t’u shkëputur nga shteti amë përmes një referendumi, shpjegon Tilberger.
Në thelb, e drejta për vetëvendosje u lejon popujve të përcaktojnë lirisht zhvillimin e tyre politik, ekonomik dhe kulturor. Ajo lindi kryesisht kur ish-shtetet e kolonizuara fituan pavarësinë e tyre.
Por ky parim duhet të jetë gjithmonë në përputhje me një parim tjetër themelor të së drejtës ndërkombëtare, sovranitetin shtetëror mbi territorin. Të dy parimet mund të bien ndesh kur një grup popullsie dëshiron të shkëputet dhe shteti e kundërshton këtë.
Pengesat e mëdha ligjore për ndarjen e territoreve
Nga pikëpamja e së drejtës ndërkombëtare, duhet të bëhet një dallim midis vetëvendosjes “të brendshme” dhe “të jashtme”, thotë Tilberger. Vetëvendosje “e brendshme” do të thotë: pakicat kombëtare marrin mbrojtje të veçantë brenda shtetit të tyre të origjinës, për shembull vetëqeverisje ose mbrojtje të kulturës dhe traditave të tyre.
Nga ana tjetër, vetëvendosja “e jashtme”, ose ndarja nga shteti i tyre i origjinës, është e mundur vetëm në rrethana ekstreme. Një popull që shtypet sistematikisht dhe nënshtrohet me shkelje të rënda të të drejtave të njeriut mund të ketë të drejtën e shkëputjes. Në rastin e Krimesë dhe Ukrainës lindore dhe jugore, nuk pati shkelje të tilla të rënda nga qeveria ukrainase.
A mund të heqë dorë Ukraina nga territoret e pushtuara?
Po sikur Trump dhe Putin të bënin një marrëveshje që përcaktonte që Ukraina të hiqte dorë nga territoret e pushtuara dhe qeveria ukrainase ta pranonte? A do të ishte i lejueshëm ky çmim për paqen sipas ligjit ndërkombëtar?
“Në thelb po”, thotë Tilberger. Megjithatë, të biesh dakord për një marrëveshje të tillë paqeje do të duhej të ishte “një akt i ligjshëm dhe mbi të gjitha vullnetar i qeverisë ukrainase”. Në veçanti, kjo nuk duhet të ndodhë nën presion ose kërcënim me forcë.
Nga perspektiva e ekspertëve të së drejtës ndërkombëtare, “është shumë e diskutueshme se si do të dukej një vendim nga qeveria ukrainase që do të merrej pa detyrim ose vullnetarisht në situatën aktuale”.
Se si do të duhej të zhvillohej saktësisht situata në Ukrainë që të mund të flitet për një transferim vullnetar të territorit sipas së drejtës ndërkombëtare është aktualisht e vështirë të thuhet. Sulmet e ashpra ajrore ruse ndaj objektivave civile në muajt e fundit dhe kërcënimet e qeverisë amerikane me pezullimin e plotë të ndihmave ushtarake sigurisht që nuk flasin në favor të një situate vendimarrjeje në të cilën qeveria ukrainase mund të veprojë lirisht.
Tilberger thekson një aspekt tjetër: kur vendoset për integritetin territorial të një shteti, duhet të merret parasysh edhe roli i popullsisë së prekur. Ka mendime të ndryshme në të drejtën ndërkombëtare për këtë. Disa ekspertë të së drejtës ndërkombëtare besojnë se kur hiqet dorë nga territori shtetëror, njerëzit që jetojnë atje duhet të japin gjithashtu pëlqimin e tyre.
Kushtetuta ukrainase gjithashtu ofron udhëzime
Për ndryshimin e territorit edhe Kushtetuta ukrainase parashikon një referendum, ku të gjithë ukrainasit me të drejtë vote mund të marrin pjesë.
Gjithashtu, për të hequr dorë nga territoret e pushtuara nga Rusia, duhet të ndrysohen ndoshta edhe vetë Kushtetuta. Sepse neni 133, paragrafi 2, përcakton territorin shtetëror të Ukrainës dhe përmend në mënyrë të qartë katër rajone: Lugansk, Donetsk, Zaporizhia dhe Kherson.
Nga pikëpamja e së drejtës ndërkombëtare, situata ligjore në Ukrainë nuk luan një rol vendimtar. Por politikisht, Kushtetuta ukrainase mund të jetë e rëndësishme për çdo zgjidhje paqësore./DW