Pas gati gjysmë shekulli varësie të plotë nga gazi rus, Bosnje dhe Hercegovina mund të lidhet me tregun global të energjisë, falë iniciativës amerikane për të ndërtuar një gazsjellës drejt Kroacisë.
Projekti, i cili do të ishte investimi i parë i madh i drejtpërdrejtë amerikan në sektorin e energjisë në këtë pjesë të Evropës, mund të fillojë që vitin e ardhshëm, konfirmuan Ambasada amerikane dhe autoritetet e Federatës së Bosnje dhe Hercegovinës.
Deri më tani, gazsjellësit në Evropën Juglindore janë ndërtuar nga kompani evropiane ose lokale, ndërsa kompanitë amerikane kanë ofruar kryesisht shërbime konsulence.
Projekti, nëse realizohet, do të shënojë një pikë kthese.
Për herë të parë, Bosnje dhe Hercegovina do të merrte gaz direkt përmes terminalit LNG në ishullin Kërk në Kroaci, duke diversifikuar kështu burimet e energjisë dhe duke zvogëluar varësinë nga Rusia.
Por, as Qeveria e Federatës dhe as Ambasada amerikane në Bosnje dhe Hercegovinë nuk kanë njoftuar ende se cila kompani është e interesuar për këtë projekt.
Gjatë dy muajve të fundit, zyrtarët amerikanë, përfshirë zëvendësit e sekretarit të Shtetit Mark Fleming, Joshua Voltz dhe Daniel J. Lawton, sekretarët e Energjisë dhe Burimeve Natyrore, Chris Wright dhe Doug Burgum, dhe kongresistët Mike Turner dhe Donald Norcross, kanë zhvilluar një sërë takimesh me autoritetet në Bosnje dhe Hercegovinë.
Ambasada amerikane në Sarajevë, pas një sërë takimesh me autoritetet lokale, ka thënë se “synimi është që puna të fillojë që vitin e ardhshëm”.
Projekti i Ndërlidhjes Jugore të gazit është më shumë se 20 vjeç, dhe ky tubacion do ta lidhte Bosnje dhe Hercegovinën me rrjetin kroat dhe terminalin e gazit të lëngshëm natyror (LNG) në ishullin Kërk, ku afërsisht 60 për qind e gazit vjen nga SHBA-ja dhe pjesa tjetër nga Lindja e Mesme.
Në të ardhmen, ai do të lidhej gjithashtu me tubacionin e gazit nga Kroacia në Shqipëri dhe më tej në Azerbajxhan dhe në rajonin Kaspik.
Kapaciteti i planifikuar më parë i Ndërlidhjes Jugore është gjashtë herë më i madh se nevojat aktuale të Bosnje dhe Hercegovinës dhe, në të ardhmen, ky gazsjellës mund të zgjerohet në Bosnjën veriore, ku më parë ishte planifikuar një strukturë e magazinimit të gazit, dhe më tej drejt Serbisë.
Si u gjend Bosnje dhe Hercegovina në hartën energjetike të SHBA-së?
“Bosnje dhe Hercegovina është jashtëzakonisht e cenueshme në aspektin e energjisë, pasi mbështetet në energjinë hidroelektrike dhe qymyr, ndërsa pjesa e gazit është shumë e vogël. Ndërtimi i Ndërlidhjes Jugore do ta rriste përdorimin e gazit dhe do t’i jepte fund varësisë nga Gazprom-i [rus], duke siguruar qasje në tregun global”, thotë për Radion Evropa e Lirë Aliaksandr Novikau, profesor i Sigurisë Energjetike në Universitetin IUS të Sarajevës.
Ai thotë se anëtarët e Këshillit Kombëtar për Dominim të Energjisë (NEDC) në SHBA, i cili përfshin zyrtarë të lartë nga Departamenti i Shtetit dhe ministri të tjera, kanë deklaruar shprehimisht se ekziston një strategji për t’i zgjeruar eksportet e gazit amerikan në Evropë dhe se kompanitë amerikane ka të ngjarë të marrin pjesë në ndërtimin dhe menaxhimin e tubacionit.
Bosnje dhe Hercegovina, thotë Novikau, mund të bëhet një vend transit për gazin natyror që rrjedh nga Deti Adriatik në tregjet fqinje. Kjo do ta bënte projektin fitimprurës për një investitor që do të gjeneronte të ardhura përmes mbledhjes së tarifave të transitit, në vend që të mbështetej vetëm në konsumin e ulët vendas brenda Bosnje dhe Hercegovinës.
Aktualisht, janë dy subjekte importuese të gazit rus që operojnë në Bosnje dhe Hercegovinë. Energoinvest importon gazin për Federatën e Bosnje dhe Hercegovinës, ndërsa Gas-Res importon gazin për Republikën Sërpska.
Gjithashtu, ekzistojnë edhe dy operatorë të të vetmit gazsjellës ekzistues, i cili shtrihet nga Zvorniku në Bosnjën lindore deri në Sarajevë, e më pas drejt Zenicës dhe Bosnjës së mesme. BH-Gas menaxhon pjesën që kalon nëpër Federatë, ndërsa në territorin e Republikës Sërpska menaxhon Gas Promet, i cili kontrollohet kryesisht nga kompania serbe, SrbijaGas.
Diversifikimi nga gazi rus është në përputhje me objektivat më të gjera të sigurisë energjetike të Bashkimit Evropian, ndërsa Bullgaria ka njoftuar se do ta ndalojë transitin e gazit rus nëpër territorin e saj deri në vitin 2028.
Me ndërtimin e Ndërlidhjes Jugore, Bosnje dhe Hercegovina do të lidhej jo vetëm me terminalin kroat të gazit të lëngshëm në ishullin Kërk, por edhe me gazsjellësin e ardhshëm Adriatik-Jon (IAP), që pritet të shtrihet nga Kroacia drejt Shqipërisë.
Ky gazsjellës do të lidhej me Gazsjellësin ekzistues Trans-Adriatik (TAP), i cili transporton gaz nga Azerbajxhani dhe rajoni i Kaspikut drejt Italisë.
Çfarë duhet të bëjnë autoritetet në Bosnje dhe Hercegovinë?
Ligji që rregullon ndërtimin e Ndërlidhjes Jugore të gazit u miratua në janar të këtij viti nga Parlamenti i Federatës së Bosnje dhe Hercegovinës, pavarësisht kundërshtimeve nga partitë e mbledhura rreth Bashkimit Demokratik Kroat (HDZ) në Bosnje dhe Hercegovinë.
Ato kanë propozuar krijimin e një kompanie të re për të menaxhuar projektin dhe kanë këmbëngulur se kompania shtetërore BH-Gas nuk ka kapacitet për ta zbatuar atë.
BH-Gas është e listuar në ligj si investitor ekskluziv, me privilegje të tilla si përjashtimi nga pagesa e kompensimit për tokën nëpër të cilën do të kalojë tubacioni i gazit.
Ligji, aktualisht, nuk lejon përfshirjen e një koncesionari privat.
“Duke pasur parasysh se është arritur një marrëveshje midis të gjithë aktorëve politikë, përfshirë partnerët tanë nga Shtetet e Bashkuara, ligji në fuqi do të duhet të ndryshohet”, thotë për Radion Evropa e Lirë Damir Mashiq i Partisë Social-Demokratike të Bosnje dhe Hercegovinës në pushtet, njëherësh një nga pjesëmarrësit në takimet për këtë temë, të organizuara nga Ambasada amerikane.
Sllaven Raguzh i Partisë Republikane Kroate, gjithashtu pjesëmarrës në bisedime, thotë për Radion Evropa e Lirë se janë duke u zhvilluar negociata për një të ashtuquajtur kontratë BOT (“Ndërto-Opero-Transfero”).
“Ata po hyjnë në tregje të reja që janë interesante për ta, por ku situata politike dhe ekonomike është komplekse. Është një lloj partneriteti publik-privat, ku investitori mban të gjitha kostot. Gjatë një periudhe të dakorduar, zakonisht 30 vjet, ata e kthejnë investimin dhe më pas e transferojnë atë në mjedisin lokal”, shpjegon Raguzh për Radion Evropa e Lirë.
Nëse investitori amerikan do ta fitonte koncesionin, BH-Gas mund të mbetej partner minoritar, operator teknik ose qiramarrës i kapaciteteve.
Në të gjithë skenarët, investitori privat do të kishte kontrollin kryesor, dhe kompania publike BH-Gas do të kishte një rol të kufizuar.
“Nëse gjërat shkojnë në atë drejtim”, thotë Raguzh, “përveç ligjit për këtë tubacion të ri gazi, një grup ligjesh do të duhej të ndryshohej gjithashtu, duke përfshirë ligjet për shpronësimin, koncesionet dhe vetëqeverisjen lokale”.
Admir Çavalliq nga Partia opozitare për Bosnje dhe Hercegovinën thotë për Radion Evropa e Lirë se partia e tij është gati ta mbështesë këtë projekt.
“Gjeopolitikisht, ndoshta opsioni më i mirë është që të ketë një interes konkret amerikan në këtë rrëfim”, thotë ai.
BH-Gas, si një kompani publike, ka të drejtë të shpronësojë tokë në pronësi të komunave dhe kantoneve pa kompensim. Kompanitë private nuk e kanë një privilegj të tillë.
Rruga e gazsjellësit kalon gjithashtu nëpër tokë shtetërore, e cila, për shkak të vendimit të përfaqësuesit të lartë ndërkombëtar në Bosnje dhe Hercegovinë, nuk mund të asgjësohet derisa të miratohet një ligj për pronën shtetërore në nivelin e Bosnje dhe Hercegovinës.
Përfaqësuesit politikë nga Republika Sërpska kanë bllokuar miratimin e një ligji të tillë për vite me radhë.
Përfaqësuesi i lartë, Christian Schmidt, është informuar për problemin në mes të muajit të kaluar. Ai ka thënë se ndalimi për asgjësimin e pronës shtetërore “duhet të zbutet” kur bëhet fjalë për projektet e zhvillimit.
Ministri i Energjisë, Vedran Llakiq, nuk iu përgjigj thirrjeve të Radios Evropa e Lirë për komente në këtë temë./rel