Një ekspozitë e re për Paul Cézanne në Tate Modern të Londrës, paraqet një artist që zbuloi të vërteta të çuditshme rreth perceptimit njerëzor. Pikturat e Cézanne i mahnitën bashkëkohësit e tij. Ata dukej se ofronin një mënyrë radikale të re për të parë, edhe pse askush nuk mund të shpjegonte saktësisht se si.
Në 1881, Paul Gauguin bëri shaka se si t’i nxirrte metodat misterioze të Cézanne-it, duke e udhëzuar Camille Pissarro-n që t’i “mbushte me një nga ato ilaçet misterioze homeopatike dhe të vinte direkt në Paris për të ndarë informacionin”. Piktori dhe kritiku, Maurice Denis, ndau një
ndjenjë hutimi rreth revolucionit të Cézanne-it në paraqitjen vizuale, duke shkruar në vitin 1912 se ai “nuk kishte dëgjuar kurrë një admirues… të më jepte një përshkrim të qartë dhe të saktë të admirimit të tij”.
Natyra e saktë e arritjeve të Cézanne ka fiksuar shumë historianë arti dhe filozofë gjatë viteve. Por një pasqyrë kritike mund të gjendet në fushën e shkencës. Siç kanë vërtetuar zbulimet nga neuroshkencëtarët, filozofët dhe psikologët, metodat e Cézanne-it kanë një ngjashmëri të çuditshme me përpunimin vizual të mendjes njerëzore. Ai përmbysi teoritë shekullore se si funksionon syri, duke përshkruar një botë vazhdimisht në lëvizje, të prekur nga kalimi i kohës dhe të mbushur me kujtimet dhe emocionet e artistit.
Njohuritë e Cézanne-it në perceptimin njerëzor iu deshën një jetë eksperimentesh të ngadalta. Kupa e tij e hershme Sugar Bowl Pears and Blue Cup (1865-70), për shembull, tregon Cézanne-in, duke parë dhe pikturuar në një mënyrë relativisht tradicionale. Përveç trajtimit më të ashpër të bojës, ai është një i afërm i afërt i skenave tradicionale si “Still Life” i epokës baroke të Harmen Steenwyck: Një alegori e kotësive të jetës njerëzore nga viti 1640.
Në atë pikë, besimi i Cézanne, i mbështetur nga teoria shkencore shekullore, ishte se syri është tamam si një aparat fotografik: një portë për rrjedhën e së vërtetës vizuale që ndërton një panoramë të detajuar të mjedisit tonë të dukshëm. Kjo pikëpamje filozofike është e përmbledhur në një diagram (të bërë pothuajse në të njëjtën kohë me pikturën e Steenwyck-ut) nga eseja e Dekartit e vitit 1637 mbi vizionin La Dioptrique. Ai tregon syrin duke marrë një imazh të çastit nga bota e jashtme, e cila më pas kuptohet pa mëdyshje nga truri (i përfaqësuar nga plaku në fund).
Camera obscura, një pajisje që hidhte projeksione me fokus të lartë në një kuti të mbyllur, e cila ishte rafinuar në shekujt 16 dhe 17, dukej se konfirmonte se kjo ishte mënyra se si funksiononte perceptimi.
Sidoqoftë, nga fundi i viteve 1870, Cézanne filloi ta vërë në dyshim atë supozim. Te Still Life with Fruit Dish (1879-80), buza e gotës së mbushur me ujë shfaqet në një perspektivë të shtrembëruar, sfondi mbrapa duket të jetë përpara pjatës së frutave (për shkak se boja është aplikuar më e trashë) dhe mbulesa e bardhë e tavolinës duket sikur është e varur në hapësirë dhe nuk është e mbështjellë realisht mbi buzën e tavolinës. Cézanne po na tregon se ai nuk dëshiron ta shohë skenën nga një kënd i qëndrueshëm, por ka përqafuar një vështrim rrotullues, duke u fiksuar në çdo element në një kohë, në mënyrë që kur të bashkohemi të shohim mospërputhjet.
Kjo është një nga mënyrat se si qasja e Cézanne-it përputhet me atë që ne tani dimë për përpunimin vizual të njeriut. Edhe pse mezi jemi të vetëdijshëm për këtë, sytë tanë nuk janë statikë kur shikojmë, por po bëjnë lëvizje të vogla me shigjetë (të njohura si “sakada”) midis zonave me interes vizual. Shikimi i ndarë i Cézanne-it korrespondon me lëvizjen e sakadës. Termi “sakada” u përdor për herë të parë nga Emile Javal pasi ai kishte zbuluar fenomenin në të njëjtën kohë kur u pikturua Still Life with Fruit Dish: 1878.
Sipas autorit dhe poetit Joaquim Gasquet, i cili vizitoi Cézanne në 1897, artisti do të kalonte deri në 20 minuta, duke ngulur sytë në zona të izoluara të subjekteve të tij ndërsa pikturonte. Veprat e artit si Madame Cézanne in a Yellow Chair (1888-90) dhe Still Life with Fruit Dish na tregojnë çuditë vizuale që prodhon ky shqyrtim, i cili është i lidhur me anatominë e syrit të njeriut dhe procesin e sakadës.
Në qendër të retinës sonë (zona në pjesën e pasme të syrit) është një grup i vogël dhe i mbushur fort i “koneve” të ndjeshme që mund të perceptojnë ngjyrën. Rreth tij janë “shufra” që mund të kapin vetëm dritën dhe errësirën. Prandaj, syri mund të perceptojë ngjyrën vetëm në një gamë absolutisht të vogël – në mënyrë efektive vetëm disa gradë rreth vendit ku po shikojmë drejtpërdrejt. Ndërsa syri bën sakadat e tij të shumta, mendja po i bashkon ato vazhdimisht, duke përpunuar informacionin e shpërndarë për të krijuar iluzionin e një realiteti të qëndrueshëm dhe të ngjashëm me fotot.
Kjo mund të duket kundërintuitive, por mund të vërtetohet. Nëse e fiksoni syrin tuaj në një pikë të vetme për një kohë të gjatë, shikimi juaj periferik fillon të shpërbëhet – një fenomen i njohur si ” Fitja e Troxlerit “.