Pas konfliktit të qershorit me Izraelin, sanksionet, inflacioni dhe kolapsi i monedhës e kanë shtyrë mbijetesën e përditshme në qendër të zemërimit publik.
Protestat e shkaktuara nga kriza e inflacionit në Iran kanë hyrë në ditën e katërt radhazi, duke u përhapur nga Pazari i Madh i Teheranit në qytete të mëdha duke përfshirë Isfahanin, Shirazin, Mashhadin, Hamadanin dhe Qeshmin, ndërsa dhjetëra mijëra iranianë – nga dyqanxhinjtë dhe tregtarët e pazarit deri te studentët e universitetit – dalin në rrugë në provinca të shumta.
Inflacioni është rritur mbi 42% në të gjithë vendin për shkak të një riali në rënie, rritjes së shpejtë të çmimeve të ushqimeve dhe mallrave thelbësore, si dhe vështirësive të përhapura ekonomike, të cilat edhe grupet e lidhura me regjimin i kanë shprehur me ngurrim.
Çmimet e ushqimeve u rritën me 72% dhe artikujt shëndetësorë dhe mjekësorë u rritën me 50% nga dhjetori i vitit të kaluar.
“Ne i njohim zyrtarisht protestat… i dëgjojmë zërat e tyre dhe e dimë se kjo buron nga presioni natyror që rrjedh nga presioni mbi jetesën e njerëzve”, tha Presidenti Masoud Pezeshkian më parë këtë javë.
Pezeshkian i dha udhëzime ministrit të brendshëm që të angazhohej në dialog me përfaqësuesit e demonstruesve.
Zyrtarët qeveritarë janë përmbajtur nga lëshimi i kërcënimeve të drejtpërdrejta ndaj protestuesve, ndërsa media shtetërore dhe transmetuesi kombëtar IRIB kanë shmangur kryesisht mbulimin nxitës të ngjarjeve.
Ndërkohë, të martën kishin dalë raportime për disa arrestime, veçanërisht të studentëve, por burimet lokale të lajmeve sot kanë konfirmuar se studentët e ndaluar janë liruar.
Riali, monedha zyrtare e Iranit, po tregtohet në nivele rekord prej rreth 1.3–1.45 milion rialë për dollar amerikan në tregun e hapur, duke rënë me rreth 20% vetëm në dhjetor.
Në jetën e përditshme, iranianët i citojnë çmimet në tomanë, një monedhë ari historike joaktive e përdorur para vitit 1932 që ruan rëndësi emocionale për iranianët, ku 1 toman është 10 rialë — kështu që 100,000 rialë quhen zakonisht 10,000 tomanë.
Efektet e valëzuara të konfliktit Iran-Izrael
Zhgënjimi ka filluar që nga konflikti 12-ditor midis Iranit dhe Izraelit në qershor të këtij viti, i cili filloi kur Izraeli bombardoi objektet ushtarake dhe bërthamore në vend më 13 qershor në një sulm të papritur që vrau udhëheqës të shquar ushtarakë, shkencëtarë bërthamorë dhe politikanë.
Irani u hakmor me mbi 550 raketa balistike dhe mbi 1,000 dronë vetëvrasës, dhe Shtetet e Bashkuara u përfshinë duke kapur sulmet iraniane dhe duke kryer sulme ajrore në tre lokacione bërthamore iraniane më 22 qershor – një nga sulmet më të drejtpërdrejta të SHBA-së në territorin iranian në dekada.
Irani u kundërpërgjigj duke qëlluar me raketa një bazë amerikane në Katar.
Ndërsa një marrëveshje armëpushimi u ndërmjetësua midis Iranit dhe Izraelit më 24 qershor, presioni në rënie mbi ekonominë ka vazhduar që atëherë për shkak të sanksioneve, presionit fiskal dhe paqëndrueshmërisë së monedhës.
Rreth datës 30 qershor, riali iranian po tregtohej në tregun e hapur me afërsisht 91,500 toman, shumë më i lartë se nivelet aktuale.
Veçanërisht, shkaku i protestave aktuale është qartësisht ekonomik – ndryshe nga lëvizjet e mëparshme të përqendruara në çështje të tilla si hixhabi i detyrueshëm.
Fakti që dita e tretë e protestave, e mërkura, përkoi me 9 Dej, një datë që establishmenti iranian e shënon si përvjetorin e shtypjes së protestave pas zgjedhjeve të vitit 2009, ka pasur peshë simbolike dhe i ka nxitur më tej protestuesit.
Mbetet e paqartë nëse autoritetet do të përpiqen të ringjallin narrativat e vjetra të sigurisë të lidhura me atë datë.
Mesazhet shtetërore gjatë trazirave kanë qenë të ndryshme: nga njëra anë, disa zyrtarë qeveritarë pretenduan se “njihnin të drejtën për të protestuar”, ndërsa të tjerë u përpoqën të bënin një dallim midis “protestuesve ekonomikë” dhe të dyshuarve si “sabotatorë” ose “ndryshues të regjimit” – një dallim që, në episodet e kaluara, shpesh i ka paraprirë goditjeve.
Zemërim dhe dëshpërim i prekshëm
Ndërsa fuqia blerëse avullohet, numri i njerëzve që mendojnë se nuk kanë më asgjë për të humbur po rritet me shpejtësi dhe në mënyrë eksponenciale.
Kjo ndjenjë dëshpërimi ka gjetur një shprehje të fuqishme vizuale në një imazh viral që nga dita e parë e protestave: një burrë i ulur i paarmatosur në asfalt në mes të rrugës, përballë forcave të sigurisë.
Imazhi të kujton çuditërisht burrin e vetmuar që qëndron para tankeve gjatë protestave në Sheshin Tiananmen, duke nxjerrë në pah dëshpërimin dhe poshtërimin që kriza aktuale ka shkaktuar tek iranianët e zakonshëm.
Në kulturën iraniane, turpi i pamundësisë për të siguruar jetesën për familjen mbart një peshë veçanërisht të rëndë emocionale.
Ndryshe nga shumë valë protestash të kaluara, autoritetet nuk vendosën ndërprerje të gjera të internetit dhe as nuk i ndërprenë shërbimet e telefonisë celulare dhe SMS-ve gjatë ditëve të para të trazirave.
Megjithatë, këto sinjale nuk duhen interpretuar si prova të një ndryshimi të qëndrueshëm ose strukturor. Regjistri i gjatë i institucioneve të sigurisë dhe medias shtetërore të Iranit sugjeron se një kthim te represioni mbetet plotësisht i mundur.
Videot që qarkullojnë në mediat sociale — veçanërisht nga rajonet e populluara nga kurdët — tregojnë masa të rrepta sigurie dhe përdorimin e forcës, duke nënvizuar ndjeshmërinë e shtuar të shtetit ndaj trazirave në këto zona.
Ndërsa deklaratat e zëdhënësve të qeverisë dhe lëvizjet e hershme nga administrata Pezeshkiane ndryshojnë në ton nga ciklet e mëparshme të protestave, ato nuk adresojnë shkaqet themelore të pakënaqësisë publike ose krizat e thella ekonomike të Iranit.
Ndërsa sanksionet e vendosura nga Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimi Evropian kanë kufizuar të ardhurat nga nafta, aksesin në banka dhe importet, shumë iranianë thonë se investimi i vazhdueshëm i elitës sunduese në projektimin e fuqisë rajonale dhe prioritetet ideologjike ka ardhur në kurriz të stabilizimit të çmimeve, mbrojtjes së të ardhurave dhe adresimit të vështirësive të përditshme ekonomike.
Frika nga sulmet e përsëritura
Frika nga përshkallëzimi ushtarak është intensifikuar pas takimit të fundit midis Presidentit të SHBA-së Donald Trump dhe Kryeministrit Izraelit Benjamin Netanyahu, i cili i dha peshë të re veprimeve të Uashingtonit ndaj Teheranit.
Për shumë iranianë, perspektiva e luftës tani qëndron pranë tavolinave të zbrazëta të darkës – duke përforcuar një ndjenjë të përhapur pasigurie dhe ndjesinë se prioritetet kombëtare po shkëputen gjithnjë e më shumë nga realitetet e jetës së përditshme.
E gjithë kjo po zhvillohet në sfondin e viteve të sanksioneve ndërkombëtare, kryesisht rezultat i fiksimit të regjimit iranian në ruajtjen e ndikimit rajonal dhe global – dhe përfshirjes së tij të përsëritur në konflikte dhe përshkallëzime ushtarake jashtë vendit – që e kanë reduktuar në mënyrë efektive vendin në një shtet të përjashtuar ekonomikisht.
Shumica e iranianëve mbështeten në paga modeste të sektorit publik ose privat që nuk kanë arritur të mbajnë ritmin me inflacionin, punë informale ose të dyta dhe kursime familjare në rënie.
Konsumi është zhvendosur gjithnjë e më shumë drejt mallrave të prodhuara në vend dhe artikujve bazë, pasi produktet e importuara – nga ilaçet dhe elektronika te formula e foshnjave dhe pjesët rezervë – janë bërë tepër të shtrenjta ose herë pas here të padisponueshme për shkak të kufizimeve bankare dhe mungesës së monedhës.
Shumë familje e plotësojnë dietën e tyre me produkte bujqësore të kultivuara në vend, bujqësi në shkallë të vogël ose rrjete mbështetëse familjare, ndërsa rritja e kostove të ushqimit dhe energjisë ka ulur vazhdimisht fuqinë blerëse dhe ka shtyrë një pjesë gjithnjë e më të madhe të popullsisë drejt pasigurisë ekonomike.
Çfarë ndodh më pas?
Ndërsa konflikti 12-ditor përfundoi papritur me një armëpushim pavarësisht vrasjes së komandantëve të lartë iranianë dhe spekulimeve midis disa qarqeve të opozitës se qeveria mund të shembet, pas kësaj, Netanyahu ka deklaruar hapur se ndërsa objektivi i Izraelit nuk kishte qenë ndryshimi i regjimit, ai bëri referenca indirekte për “lirinë e popullit iranian”.
Sipas mediave vendase iraniane, vizita e Presidentit Pezeshkian në provincën Chaharmahal dhe Bakhtiari u zhvillua sipas planit dhe ai aktualisht ndodhet në Shahrekord — një udhëtim që fillimisht ishte kushtëzuar nga mungesa e “zhvillimeve të papritura”, një kusht që në vetvete pasqyronte paqëndrueshmërinë e momentit aktual.
Në fund të fundit, mbetet e paqartë se cilën rrugë do të zgjedhë udhëheqja e Iranit: hapjen e kanaleve të vërteta për të adresuar ankesat ekonomike, apo kthimin te metodat e njohura të shtypjes.
Një paralajmërim i kohëve të fundit nga Hesameddin Ashena, një ish-këshilltar presidencial, e kap këtë dilemë. Në një postim në rrjetet sociale, ai paralajmëroi se nëse autoritetet “provokojnë trazira, do të pasojnë trazira”, duke shtuar se këmbëngulja e vazhdueshme në qasjet e së kaluarës do të çonte në mënyrë të pashmangshme në kryengritje publike.