“Shënime retrospektive të një monitoruesi”, është shkrim i papublikuar ndonjëherë i gazetarit dhe publicistit, Viktor Çami, i cili përmes punës së tij tentonte të iluminonte popullin shqiptar në Shqipërinë e izoluar.
Këtu mund ta lexoni pjesën e pestë të këtij shkrimi, pjesa e fundit do të publikohet gjatë ditëve në vijim.
- Pjesa e parë: Shënime retrospektive të një monitoruesi: Burime informacioni të Pavarura mbi Gjendjen ne Shqipëri në vitet ’60
- Pjesa e dytë: Arritjet e Shqipërisë në periudhën e “diktaturës”
- Pjesa e tretë: Njohja me amerikanët dhe përpjekjet fillestare për ndërtimin e një skeme analitike
- Pjesa e katërt: Vjena dhe hapat e para drejt zbatimit te planit strategjik personal
Shënim: Shkrimi është pa ndërhyrje, është ashtu siç e ka shkruar autori para 19 vjetësh.
Sekcioni më i “parëndesishëm” kthehet në më i “rëndësishmi”
Aty nga mesi i vitit 1980 emërohet në Vjenë një ambasador i ri amerikan, një matuf që e zinte gjumi në darkat zyrtare dhe u bë qesharak në qarqet austriake. Nuk ishte profesionist, por ishte emëruar si shpërblim per kontributin e tij financiar në fushatën elektorale të presidentit në fuqi. Punët e Ambasadës kryeshin nga sekretari politik, një amerikan me origjinë austriake, i cili, siç doli më vonë, kishte qenë agjent i KGB-së sovjetike per 10-12 vjet. Sigurisht ishte në dijeni edhe për byrone tonë. Sidoqoftë, ambasadori i ri vjen per vizitë protokolare (ishim ne një vile e madhe në periferi të Vjenës) dhe shefi i byrose e prezantoi sekcion per sekcion. Kur hyne ne zyren tone ne prezantoi: “Ky është sekcioni shqiptar, më i parëndësishmi dhe me prioritet të ulët” Shkëlqësia e tij shikoi një herë djathtas, një herë majtas dhe u largua pa thënë as edhe një “mirëditë”. Kur u larguan une dhe kolegeja e ime, nje vajze e lindur ne Australi nga prinder shqiptare, i-a plasem gazit.
Kishte rreth 18 muaj qe nuk kishim shume pune as me shtypin as me radion. Ishte nje perjudhe jashtzakonisht e qete dhe E.H. nuk kishte mbajtur ndonje fjalim per nje kohe te gjate. Ishin perhapur fjale se ishte i semure. Pak, me vone fillova te ndjeje nje fare shqetesimi. Dicka kishte ndryshuar ne programet e radios, por nuk isha ne gjendje t’i vija gjishtin se cfare ishte. Monitorizuesit vezhgohen me kujdes nga personeli amerikan per gjendjen e tyre mendore, shenja nervozismi ose tensioni. aspekte te ndryshem psikollogjike ne sjellje, dhe keshtu me rradhe. Intuita shpesh here Juan nje rol te rendesishem. Shqetesimin t’im i-a komunikova shefit: “Kam nje ndjenje se dicka leviz aty poshte, ka nje element te ri, por nuk i vej dot gjishtin.” Shefi me tha te vazhdonja te hapnja syte dhe veshet. Kjo gjendje vazhdoi per disa jave. Aty nga tetori (ishte muaji i letersise) m’u duk sikur po i afrohesha zgjidhjes se dilemes. Kisha disa javc qe e mbanja radion hapur te shumten e kohes, jo vetem kur jepeshin buletinet e lajmeve. Zbrita poshte dhe u keshillova me shefin, duke i thene se kisha pershtypjen se programet e radios permbanin me shume tema me motive kosovare se zakonisht. Shefi me tha te hartonja nje memorandum per t-ia transmetuar qendres, por me keshiUoi te ishte i shkurter dhe te kishnja kujdes te mos komprometohesha.. E hartova memorandumin, i cili u aprovua nga shefi i zyres. Disa dite me vone ai me vjen ne zyre me nje mesazh nga ambasada amerikane ne Belgrade, me te cilin me falenderonin per memoranclumin duke shtuar se “eshte ekzakterisht cfare na intereson.”
Rreth gjashte muaj me vone me vjen pa fryme dezburni amerikan ne zyre, ndersa une isha duke lexuar nje gazete dhe i kisha ngulur kembet ne tavoline a-la amerikance. Isbte i tensjonuar dhe me tha: “AFP njofton se ne Prishtine eshte here nje demonstmte e madhe nga shqiptaret dhe se jane vrare 9 vete.” Ula gazeten dhe hoqa kembet nga tavolina, duke i thene shume i qete: “Nuk jane tis te paret as te Jundit, por tani e tutje neve ketu kemi pune.” Rapa Radio Tiranen, por programet ishin normale. Nente dite rreshte monitorizova rreth 16 ore ne dite pa asnje reagim nga Tirana per ngjarjet ne Prishtine. Diten e 10-te ne buletinin e lajmeve u transmetua artikuJli i ZiP me titull: “Pse u Perdor Dhuna Policore ne Kosove,” te cilin e perktheva dhe e percolla me urgjence. Shefi i zyres me thirri poshte dhe me tha se qendra i kishte derguar nje mesazh ne te cilin thuhej se ishte krijuar nje watchword i ri per situaten e re te krijuar: “Kosova Zijen, e Gjithe Bota i ka Drejtuar Syte Kah Tirana,” duke shtuar se sekcioni shqiptar ishte tani e tutje “‘me i rendesishmi.” Ngulen kembe qe te merrnja persiper edhe monitorizimin e plote te Radio Prishtines, por e refuzova kete duke e quajtur “mbingarkese.” Bene nje kompromis dhe u vendos se do t’a monitorizonja stacionin pa here listen e permbajtjes dhe se do te ishte absolutisht ne doren t’ime selekcionimi i materialit. Nga ky stacion kam perpunuar vetem nje tekst: Nje fjalimin histerik te Fadil Hoxhes qe denonconte demonstratat duke shfryre ne menyre te hatashme, 70% e te cilit ishte i pamonitorizueshem.
Fitova pershtypjen se ne disa qarqe analistesh dhe zyrtare ishte krijuar nje panik i madh: puna e analisteve eshte nde1· te tjera pikerisht te bejne parashikime dhe te rekomandojne veprime te caktuara. Ne fakt, dyshoj se askush nuk kishte parashikuar nje zhvillim te tille. I vetmi sinjalizim i perseritur dhe konsekuent kishte qene nga ana e Viktor Camit ne byrone e Vjenes, te pakten nuk kam ndonje prove per te kunderten. Prej atij momenti cdo permendje e fjales “KOSOVE” kishte prioritet te pare ne zyren tone. Por ata per te cilet me vinte keq ishin koleget e mij ne sekcionin jugosllav: sa here qe kishte ndonje artikull ne shtypin shqipar apo permendej ceshtja c Kosove ne ndonje fjalim i lajmeronja koleget jugosllave deri ne piken kur me thonin: “Anum, po ua japim Kosoven, merreni: sa here qe e permendni juve shtypi dhe radjoja jugosllave botojne dhe transmetojne 30-40 artikuj dhe komente, njeri me i dobet se tjetri, qe jemi te detyruar t’i perkthejme tekstualisht Na vdiqet” Te shkretet shkulnin floket. Mund te shtoje ketu se ne kete lufte propagandistike Shqiperia dominonte ne menyre absolute nga fil1imi ne mbarim, pa shkelur asnjehere ne derrase te kalbur. Eshte per te theksuar ketu se shtypi perendimor reagoi ne menyre negative ndaj ketij zhvillimi te ri: demonstratat pergjithesisht denoncoheshin si “shprehje nacionaliste, irredentiste, separatiste” dhe keshtu me rradhe. Vetem nje pjese e shtypit gjerman tregoi nje fare simpatije dhe mirekuptimi. Shpresoj se lexuesit dote me falin, por mendoj se vlen te rreshtoje me poshte disa prej komenteve dhe gjykimeve te kolegeve te mij amerikane ne lidbje me ngjarjet:
Nje ish shefi i zyres ne Londer, i cili po kalonte nga Vjena, me takoi dhe me pyeti: “E.H. po tregohet shume trim. Ku mbeshtetet, kush e perkrah, cilill ka mik? i-u pergjegja se historia i ka mesuar shqiptaret pergjithesisht dhe E.H ndoshta personalisht se te shumten e kohes miqt i ke me teper ferra neper kembe.” Tundi koken ne menyre pohuese dhe shtoi: “Qenka jo vetem trim por edhe i mencur.”
Ne nje tjeter rast, fill pas ngjarjeve ne Prishtine nje prej kolegeve amerikane me tha: “Viktor, kam simpati per studentet ne Kosove dhe kauzen e tyre, por eshte me mire te ulin koken se nuk do t’i-a dalin. Bota nuk do t’i perkrah.”I shpjegova se ajo qe ishte kryesore ishte se ceshtja kishte dale ne shesh, kishte shperthyer ne menyre dramatike dbe tragjike; problemi kishte shperthyer ne siperfaqe dhe nuk mund te injorohej me edhe sikur zgjidhja te marri 10-15-20-30 vjet ose me teper.
Nje tjeter shprehu mendimin: “Duhet t’u heqesh kapelen shqiptareve, mbase s’kane buke te hane, por propagande dijne te bejne. “Ketij i-a ktheva:”Shiko, shqiptaret jane ne te drejte, dhe kur je ne te drejte nuk eshte shume e veshtire te besh propagande efikase, duhet vetem vullneti politik, dhe kete shqiptaret kane treguar se e kane.”
Vetem ne nje rast u detyrova te grindesha me nje fare cowboy per te cilin kishin antipati gjithe monitorizuesit: ishte arrogant dhe kujtonte se e gjithe bota duhet te dashuronte Ameriken, sillej sikur te ishte personalisbt perfaqesuessi i shtetit amerikan. Ky me tha gati gati me terbim dhe duke ngritur ca edhe zerin: “A nuk e kuptojne ata atje poshte se stabiliteti i Jugosllavise eshte me rendesi kardinale per politiken t’one 11e ate zone?” E shikova per ca kohe pa folur dhe pastaj, duke folur shume ngadale por me theksim, i -u pergjigja: “Po ata atje la,·te, fl nuke kuptojne se e drejta e vet-vendosjes se popujve eshte nje e drejte e njoltur boterisht dhe se kjo e drejte eshte shkelur 11e Jugos/lavi qysh ne fillim? Ne Ju11d te Ju11dit kush pyet per stabiliteti11 e Jugosllavise? Shqiptaret nuk jane pyetur ndonjehere ne se deshironin te benin pjese tie kete·shtet krejte artificial i cili nuk diltet ne se dote vazhdoje te ekzistoje apo jo!” Po nxeheshim te dy dhe bile i binim tavoJines me grusht, kur pashe me bisht te syrit shefin e zyres qe i bente shenje te pushonte.
Shkaktoi natyrisht nje pikepyetje te madhe me vone ne ate kohe vet-vrasja e kryeministrit, Mehmet Shehu, si edhe heshtja e plote qe e shoqeroi, deri kur u sh pall “poli-agjent.” Kjo ceshtje me dizorientoj edhe personalisht per nje kobe. Nje nga amerikanet me tha se kishte mik nje gazetar italjan, i cili nga ana e tij e njihte mijre ambasadorin e Shqiperise ne Vjene dhe i ishte lutur per ndonje bollesi ne lidhje me kete cesbtje, duke shtuar se perndryshe i gjithe shtypi boteror do te bente spekullime te cdo Iloji. Ambasadori shqiptar kishte qeshur dhe i kishte thene: “Juve shkruani cfare te doni dhe neve pastaj do t’a demaskojme shtypin borgjez si genjeshtar.”
Ne kete perjudhe erdhen ne zyre disa analiste. Zakonisht analistet shkojne ne sekcionin perkates, japin ndonje direktive te re dhe marrin ndpnje mendim nga monitoriztiesit, duke qendruar rreth 15-20 minuta. J.N. ishte transferuar ne nje pune tjeter dhe ne Vjene na erdhi nje analist tjeter te cilin nuk e njihnja, por koleget jugosllave e lavderuan sbume. Filluam biseden, e cila zgjati rreth nje ore e gjysem. Ne fakt ai kishte nje takim per darke me shefin e zyres, por i telefonoi duke i-u lutur ta shtynte per pak me vone. Biseda ishte jashtzakonisht e bollesishme dhe une personalisht mbeta i kenaqur prej perfundimit. I futa n tru ne menyre direkte ose indirekte shume pika. Te nesermen, dezhurni amerikan me tha se ne mbledhjen ku analisti i parashtroi personelit amerikan kerkesat dhe direktivat me te fundit (kjo ishte mbledhje ekuivalente me mbledhjet e partise ne Shqiperi), ai me kishte dhene note shume te larte. Edbe une i thashe se analisti ne fjale kishte here edhe ai disa pyetje shume inteligjente, ndryshe nga disa te tjere, ndaj edhe biseda u zhvillua ne menyre shume te kenaqeshme per te dyja palet. Nuk eshte nevoje te jap hollesira se tani lexuesi duhet te jete i njohur me gjithe gamen e argumentave te mij.
Nje tjeter analist qe na vizitoi ishte nga Anglia. Edhe me kete pata nje bisede te kenaqeshme. M’u Jut jo nje, por disa here, te kishim kujdes te madh te mos na shpetonte gje, as edbe nuanca me e vogel. I tbashe te mos bebej merak per kete, e dinim zanatin. I sbkreti, ishte sbume kembengules dhe e perseriste porosine: “Aman, te mos u shpetoje gje. Jeni i vetmi burim qe kemL” 1-u pergjigja duke qeshur se persa i perkiste burimit kete pune e dinte ai dhe e sigurova edhe nje here se nuk do te na shpetonte asgje. Edbe J.N kaloi perseri nga Vjena, megjithse ishte transferuar ne nje zyre tjeter. Kete here mbajti qendrim “te serte” dbe theksoi edhe ky jo nje por disa here rendesine te mos na shpetoje gje. 1-u pergjigja duke i thene se pasi kishte punuar dy vjet ne Vjene duhet te ishte analisti me i informuar mire per Shqiperine. I thashe edhe me nje fare zemerimi te permbajtur se nuk ishte faji i im ne se ky ose ai analist “missed the train” (“kishte humbur trenin”). Nje tjeter amerikan me te cilin pata nje bisede te gjate dhe serjoze isbte shefi i zyres per Jugosllavine dhe Shqiperine i State Department-it, por nuk eshte e nevojshme te byjme ne hollesi. Me ne fund sugjeroi te transferohesha ne Washington, por e refuzova me politese duke dhene arsye familjare dhe se nuk isha large kohes per te dale ne pension. Rreth nje vit me vone kaloi perseri nga Vjena “miku” i im i vjeter J.N., duke ardhur kete here nga Belgradi. Ishte me me qejf. Me tha se ne Belgrade kishte biseduar me sekretarin politik te ambasades dhe shtoi: “A e din se cfare kis/zte ne tavolinen e tij te punes?” 1-u pergjigja: “S’kam asnje ide. Mos valle Ungjilli?” Qeshi dhe tha: “Jo, jo Viktor, nuk Ca pret mendja edhe per vile: Ne tavolinen e tij te punes ai kishte per Ungjill librin e E. Hoxhes Titistet.
Tegjitha veprat kryesore te E.H. qe nga Rreziku Anglo-Amerikan per Shqiperine, Shenime per Kinen, Hrushovianet, Superfuqite, Eurokomunizmi eshte Antikomunizem, lmperializmi dhe Revolucioni, Reflektime per Lindjen e Mesme, Titistet, e tjera – u botuan gjate perjudhes qe isha ne Vjene por, per fatin t’im, transmetoeshin ne gjuhen anglishte nga ATSh-ja dhe nuk ishte e nevojshme t’i
perkthenja, vetem i redaktonja. Keto vepra u botuan gjithashtu ne gjuhe te tjera me nje nivel te larte. Bota nuk ishte e painformuar, por nuk ndigjonte, vazhdonin te mbizoteronin paragjykimet e vjetra dhe mendesia se Sbqiperia mund te sakrifikohej ne alltarin e interesave te ngushta. Megjithkete ngjarjet ne Kosove kishin shkaktuar qe ky vend i mosperfillur deri dje te shikohej per here te pare me serjozitet. Kishte disa vite qe State Department-i amerikan bente rregullisht dekJarata ne lidhje me vendosjen e marredhenjeve diplomatike. Enver Hoxha dekJaroi ne nje rast te caktuar, pak a shume se “Nuk do te vendosim marredhenje me amel’ikanet, sepse akoma nuk kane mesuar manjera.” Shkova zyre per zyre duke u-a treguar kolegeve te mij me kombesi nga me te ndryshmet, dhe te gjithe qeshnin me te madhe: “Ore, po ku e din kete, sikur ka punuar me neve per 30 vjet.”
Enver Hoxha vdiq ne vitin 1985. Andre Fontaine, publicist dbe filozof francez, keshilltar i Presidentit Pompidou per arsim dhe kulture, i ka here kete vleresim:
“lshte nie nder mendimtaret edukative me me rendesi qysh prei Montesquieu, i cili ishte babai i te giitlteve.”
Paralajmerova amerikanet se kisha ndermend te dilnja ne_pension ne vitin 1990, sapo te mbushnja 60 vjete. Isha mjafte i lodhur dhe i stresuar nga nje pune qe per mua ishte tejet interesante, kjo s’do mend, por nuk donja te gjenja edhe une fatin e shume kolegeve te mij qe vdiqen ndersa ishin akoma ne pune ose fill pas daljes ne pension: monitorizimi eshte zanat me mortalitet te larte. Monitorizimi i medias ne kohen e Ramiz Alise ishte po aq interesant per mua. Mesova ta vleresoje larte punen dhe stilin e tij, po keshtu edbe koleget e mij amerikane. Kisha bindjen se Shqiperia vazhdonte te ishte ne duar te sigurta ne nje kohe qe do te shenonte ndryshime me reodesi ne bote, sidomos ne Evrope. Por kryesorja per mua ishte se ceshtja e Kosoves ishte shtruar ne tavolinen e pones te burrave te shtetit ne shume vende si ceshtje e gjalle: Nuk kisltte mete kthyer prapa!
05/2500
Londer, 19/12/2005
Shënim: Shkrimi i është siguruar Dukagjinit nga historiani dhe publicisti, Bejtullah Destani.